प्रथमः—सूर्यचन्द्रपरः। (त्रिकद्रुकेषु२) त्रीणि कद्रुकाणि वायुविद्युत्पर्जन्याख्यानि येषु तेषु अन्तरिक्षभागेषु (महिषः) महान्। महिष इति महन्नाम। निघं० ३।३। (तुविशुष्मः) बहुबलः सूर्यरूपः इन्द्रः। तुवि इति बहुनाम। निघं० ३।१। शुष्म इति बलनाम। निघं० २।९। (यवाशिरम्) यवैः संयोगवियोगं प्राप्तैः सूर्यकिरणैः आशीः परिपाकः पूर्णता यस्य तम् (सोमम्) चन्द्रमसम् (तृम्पत्) तर्पयति। तृम्प तृप्तौ, तुदादिः। चन्द्रमाश्च (विष्णुना) व्याप्तिमता सूर्येण (सुतम्) उत्पादितं किरणसमूहम् (यथावशम्) यथेच्छम्। वशः अभिलाषः। वश कान्तौ। (अपिबत्) पिबति। (सः) चन्द्रमसं प्रविष्टः सूर्यकिरणसमूहः (महाम्) गुणैर्महान्तम् (उरुम्) विशालम् (ईम्) एनं चन्द्रमसम्। ईम् एनम्। निरु० १०।४५। (महि) महत् (कर्म) प्रकाशनप्राणप्रदानचान्द्रमासनिर्माणादिकं कार्यम् (कर्तवे) कर्तुम् (ममाद) हर्षयति। (सः) असौ (देवः) प्रकाशमानः (सत्यः) सत्यनियमः (इन्दुः) चन्द्रमाः (एनम्) इमम् (देवम्) प्रकाशकम् (सत्यम्) सत्यनियमम् (इन्द्रम्) सूर्यम् (सश्चत्) सेवते ॥३ अथ द्वितीयः—गुरुशिष्यपरः। (त्रिकद्रुकेषु) त्रीणि कद्रुकाणि सवनानि ज्ञानकर्मोपासनाकाण्डरूपाणि येषु तेषु शिक्षायज्ञेषु (महिषः) महान्, (तुविशुष्मः) विद्यार्थिनः बहुप्रतिभाबलः आत्मा (तृम्पत्) तृप्यन् (विष्णुना) व्याप्तविद्येन आचार्येण। वेवेष्टि व्याप्नोति सर्वा विद्याः सर्वाणि शास्त्राणि वा यः स विष्णुः आचार्यः। (सुतम्) अभिषुतम्, (यवाशिरम्) यवैः व्रतपालनरूपैः कर्मभिः आशिरम् पक्वम्। यवाः कर्माणि, यु मिश्रणामिश्रणयोः, आशिर् श्रीञ् पाके। (सोमम्) ज्ञानरसम् (यथावशम्) यथेच्छम् (अपिबत्) पिबति। (सः) पीतः ज्ञानरसः (महाम्) विद्यया महान्तम् (उरुम्) विशालहृष्टपुष्टशरीरम् (ईम्) एनं विद्यार्थिनः आत्मानम् (महि) महत् (कर्म) समाजसुधारादिकार्यम् (कर्तवे) कर्तुम् (ममाद) हर्षयति। (सत्यः) अवितथः (देवः) दिव्यगुणः (सः) असौ (इन्द्रः) विद्यारसः (देवम्) दिव्यगुणम्, (सत्यम्) सत्यप्रियम् (इन्द्रम्) आत्मानम् (सश्चत्) निरन्तरं प्राप्नोति। सश्चतिः गतिकर्मा। निघं० २।१४। सैनम् इत्यत्र ‘सः एनम्’ इत स्थिते ‘सोऽचि लोपे चेत् पादपूरणम्’। अ० ६।१।१३४ इत्यनेन सुलोपे वृद्धिरेकादेशः ॥१॥ अत्र श्लेषालङ्कारः। ‘देवो, देवं’ इत्यत्र छेकानुप्रासः। ‘सत्य, सत्य’ इति यमकम् ॥१॥