वांछित मन्त्र चुनें

अग्ने॒ विव॑स्वदु॒षस॑श्चि॒त्रं राधो॑ अमर्त्य । आ दा॒शुषे॑ जातवेदो वहा॒ त्वम॒द्या दे॒वाँ उ॑ष॒र्बुधः॑ ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

agne vivasvad uṣasaś citraṁ rādho amartya | ā dāśuṣe jātavedo vahā tvam adyā devām̐ uṣarbudhaḥ ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

अग्ने॑ । विव॑स्वत् । उ॒षसः॑ । चि॒त्रम् । राधः॑ । अ॒म॒र्त्य॒ । आ । दा॒शुषे॑ । जा॒त॒वे॒दः॒ । व॒ह॒ । त्वम् । अ॒द्य । दे॒वाम् । उ॒षः॒बुधः॑॥

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:44» मन्त्र:1 | अष्टक:1» अध्याय:3» वर्ग:28» मन्त्र:1 | मण्डल:1» अनुवाक:9» मन्त्र:1


बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

अब चवालीसवें सूक्त का आरंभ है। उसके पहिले मंत्र में अग्नि शब्द के सम्बन्ध से विद्वानों की कामना करनी चाहिये, इस विषय का उपदेश अगले मंत्र में किया है।

पदार्थान्वयभाषाः - हे (विवस्वत्) स्वप्रकाशस्वरूप वा विद्याप्रकाशयुक्त (अमर्त्य) मरण धर्म से रहित वा साधारण मनुष्य स्वभाव से विलक्षण (जातवेदः) उत्पन्न हुए पदार्थों को जानने वा प्राप्त होनेवाले (अग्ने) जगदीश्वर वा विद्वान् ! जिससे आप (अद्य) आज (दाशुषे) पुरुषार्थी मनुष्य के लिये (उषसः) प्रातःकाल से (चित्रम्) अद्भुत (विवस्वत्) सूर्य्य के समान प्रकाश करनेवाले (राधः) धन को देते हो वह आप (उषर्बुधः) प्रातःकाल में जागनेवाले विद्वानों को (आवह) अच्छे प्रकार प्राप्त कीजिये ॥१॥
भावार्थभाषाः - मनुष्यों को परमेश्वर की आज्ञा पालन के लिये अपने पुरुषार्थ से परमेश्वर वा आलस्य रहित उत्तम विद्वानों का आश्रय लेकर चक्रवर्त्ति राज्य, विद्या और राजलक्ष्मी का स्वीकार करना चाहिये सब विद्याओं के जाननेवाले विद्वान् लोग जो उत्तम गुण और श्रेष्ठ अपने करने योग्य कर्म हैं उसीको नित्य करें और जो दुष्ट कर्म हैं उसको कभी न करें ॥१॥
बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

(अग्ने) विद्वन् (विवस्वत्) यथा स्वप्रकाशस्वरूपः सूर्य्यः (उषसः) प्रातःकालात् (चित्रम्) अद्भुतं विवस्वत्प्रकाशकम् (राधः) धनम् (अमर्त्य) स्वस्वरूपेण मरणधर्मरहित साधारण मनुष्यस्वभावविलक्षण (आ) अभितः (दाशुषे) दात्रे पुरुषार्थिने मनुष्याय (जातवेदः) यो जातान् सर्वान्वेत्ति जातान्विन्दति वा तत्सम्बुद्धौ। अत्राह यास्कमुनिः। जातवेदाः कस्माज्जातानि वेद जातानि वैनं विदुर्जाते जाते विद्यतइति वा जातवित्तो वां जातधनो वा जातविद्यो वा जात#प्रज्ञो वा यत्तज्जातः पशूनविन्दतेति तज्जातवेदसो जातवेदस्त्वमिति ब्राह्मणम्। निरु० ७।१९। (वह) प्राप्नुहि। अत्र द्व्यचोतस्तिङ इति दीर्घः। (देवान्) उत्तमान् विदुषो दिव्यगुणान्वा (उषर्बुधः) यउषसि स्वयं बुध्यन्ते सुप्तान्बोधयन्ति तान् ॥१॥ #[वैदिक यन्त्रालय मुद्रित तृतीय संस्करणे तु ‘जातप्रज्ञानः’ इति पाठो वर्तते। सं०]

अन्वय:

अथाऽग्निशब्दसम्बन्धेन देवकामना कार्य्येत्युपदिश्यते।

पदार्थान्वयभाषाः - हे अमर्त्य जातवेदोऽग्ने ! विद्वन्यतस्त्वमद्य दाशुषे उषसश्चित्रं विवस्वद्राधो ददासि स उषर्बुधो देवाँश्चावह ॥१॥
भावार्थभाषाः - मनुष्यैरीश्वराज्ञापालनाय स्वपुरुषार्थेन परमेश्वरमनलसानुत्तमान्विविदुषश्चाश्रित्य चक्रवर्त्तिराज्यविद्याश्रीः प्राप्तव्या सर्वविद्याविदो विद्वांसः परमोत्तमगुणाढ्यं यच्छ्रेष्ठं कर्म स्वीकर्त्तुमिष्टं तन्नित्यं कुर्य्युः। यद्दुष्टं कर्म्म तत्कदाचिन्नैव कुर्य्युरिति ॥१॥
बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)

या सूक्तात धर्माची प्राप्ती, उत्तम दूत, सर्व विद्यांचे श्रवण, उत्तम श्रीची प्राप्ती, श्रेष्ठ संग, स्तुती व सत्कार, पदार्थ विद्या, सभाध्यक्ष दूत व यज्ञाचे अनुष्ठान, मित्र इत्यादींचे ग्रहण, परस्पर संमतीने सर्व कार्याची सिद्धी, उत्तम व्यवहारांची स्थिती, परस्पर विद्या धर्म राजसभांचे श्रवण करून अनुष्ठान करण्याबाबत सांगितलेले आहे. यामुळे या सूक्ताच्या अर्थाची पूर्वसूक्ताच्या अर्थाबरोबर संगती जाणली पाहिजे.

भावार्थभाषाः - माणसांनी परमेश्वराची आज्ञा पालन करण्यासाठी आपल्या पुरुषार्थाने परमेश्वर व उत्तम विद्वानांचा आश्रय घेऊन चक्रवर्ती राज्य, विद्या व राज्यलक्ष्मीचा स्वीकार केला पाहिजे. सर्व विद्या जाणणाऱ्या विद्वान लोकांनी उत्तम गुण व श्रेष्ठकर्म नित्य करावे. दुष्ट कर्म कधीही करू नये. ॥ १ ॥
टिप्पणी: या सूक्तात सायणाचार्य, विल्सन, मोक्षमूलर इत्यादींनी युजो बृहती अयुजो बृहती छन्दः सांगितलेले आहेत. ते मिथ्या आहेत. याच प्रकारे त्यांचे छन्दांचे ज्ञान सर्वत्र जाणावे.