वांछित मन्त्र चुनें

आ यो वि॒वाय॑ स॒चथा॑य॒ दैव्य॒ इन्द्रा॑य॒ विष्णु॑: सु॒कृते॑ सु॒कृत्त॑रः। वे॒धा अ॑जिन्वत्त्रिषध॒स्थ आर्य॑मृ॒तस्य॑ भा॒गे यज॑मान॒माभ॑जत् ॥

अंग्रेज़ी लिप्यंतरण

ā yo vivāya sacathāya daivya indrāya viṣṇuḥ sukṛte sukṛttaraḥ | vedhā ajinvat triṣadhastha āryam ṛtasya bhāge yajamānam ābhajat ||

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

आ। यः। वि॒वाय॑। स॒चथा॑य। दैव्यः॑। इन्द्रा॑य। विष्णुः॑। सु॒ऽकृते॑। सु॒कृत्ऽत॑रः। वे॒धाः। अ॒जि॒न्व॒त्। त्रि॒ऽस॒ध॒स्थः। आर्य॑म्। ऋ॒तस्य॑। भा॒गे। यज॑मान॑म्। आ। अ॒भ॒ज॒त् ॥ १.१५६.५

ऋग्वेद » मण्डल:1» सूक्त:156» मन्त्र:5 | अष्टक:2» अध्याय:2» वर्ग:26» मन्त्र:5 | मण्डल:1» अनुवाक:21» मन्त्र:5


0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

फिर उसी विषय को अगले मन्त्र में कहा है ।

पदार्थान्वयभाषाः - (यः) जो (दैव्यः) विद्वानों का सम्बन्धी (त्रिसधस्थः) कर्म, उपासना और ज्ञान इन तीनों में स्थित (सुकृत्तरः) अतीव उत्तम कर्मवाला (विष्णुः) विद्या को प्राप्त (वेधाः) मेधावी धीरबुद्धि सज्जन (सचथाय) धर्म सम्बन्ध को प्राप्त (सुकृते) धर्मात्मा (इन्द्राय) परमैश्वर्यवान् जन के लिये (ऋतस्य) सत्य के (भागे) सेवने के निमित्त (आर्य्यम्) समस्त शुभ, गुण, कर्म और स्वभावों में वर्त्तमान (यजमानम्) विद्या देनेवाले को (आ, अभजत्) अच्छे प्रकार सेवे और जो सबको विद्या और शिक्षा देने से (अजिन्वत्) प्राण पोषण करे, वह पूरे सुख को (आ, विवाय) अच्छे प्रकार प्राप्त हो ॥ ५ ॥
भावार्थभाषाः - जो विद्वानों के प्रिय, किये को जानने-माननेवाले, सुकृति, सर्वविद्यावेत्ता जन, सत्य धर्म विद्या पहुँचाने से सब जनों को सुख देते हैं, वे अखिल सुख भोगनेवाले होते हैं ॥ ५ ॥
0 बार पढ़ा गया

हरिशरण सिद्धान्तालंकार

‘सचथ, सुकृत् व इन्द्र'

पदार्थान्वयभाषाः - १. (यः) = वह (दैव्यः) = देवों के लिए हित करनेवाले, (सुकृत्तर:) = अत्यन्त उत्कृष्ट कार्यों को करनेवाले (विष्णुः) = व्यापक प्रभु (सुकृते) = उत्तम कर्म करनेवाले (सचथाय) = सबके साथ मिलकर चलनेवाले (इन्द्राय) = जितेन्द्रिय पुरुष के लिए (आविवाय) = प्राप्त होते हैं। प्रभु 'दैव्य, सुकृत्, विष्णु हैं। वे 'सुकृत्, सचथ व इन्द्र' को प्राप्त होते हैं । २. वे (त्रिषधस्थः) = पृथिवी, अन्तरिक्ष व द्युलोकरूप तीनों लोकों में साथ ही स्थित होनेवाले (वेधा) = विधाता, ज्ञानी प्रभु (आर्यम्) = आर्य पुरुष को [क] अपने कर्त्तव्य कर्म को करनेवाले, [ख] अकर्त्तव्य से दूर रहनेवाले, [ग] प्रकृत आचरण में स्थित होनेवाले पुरुष को [कर्तव्यमाचरन् कर्ममकर्तव्यमनाचरन् । तिष्ठति प्रकृताचारे स वै आर्य इति स्मृतः ॥] (अजिन्वत्) = प्रीणित करते हैं और (यजमानम्) = इस यज्ञशील उपासक पुरुष को (ऋतस्य भागे) = ऋत के सेवन में (आभजत्) = भागी बनाते हैं। प्रभुकृपा से यज्ञशील उपासक सदा ऋत अटल-नियमन का सेवन करनेवाला बनता है। =
भावार्थभाषाः - भावार्थ- प्रभु-प्राप्ति के लिए आवश्यक है कि हम 'सबके साथ मिलकर चलें, जितेन्द्रिय बनें, पुण्यकर्मों में प्रवृत्त हों।' प्रभु उपासक को अमृत से हटाकर ऋत का सेवन करनेवाला बनाते हैं।
अन्य संदर्भ: विशेष – सम्पूर्ण सूक्त सर्वव्यापक प्रभु के उपासन के महत्त्व को व्यक्त करता है। अगला सूक्त 'अश्विनौ' देवता का है -
0 बार पढ़ा गया

स्वामी दयानन्द सरस्वती

पुनस्तमेव विषयमाह ।

अन्वय:

यो दैव्यस्त्रिसधस्थः सुकृत्तरो विष्णुर्वेधा सचथाय सुकृत इन्द्रायर्तस्य भाग आर्यं यजमानमाभजद्यश्च सर्वान् विद्याशिक्षादानेनाजिन्वत् स पूर्णं सुखमाविवाय ॥ ५ ॥

पदार्थान्वयभाषाः - (आ) (यः) (विवाय) गच्छेत् (सचथाय) प्राप्तसम्बन्धाय (दैव्यः) विद्वत्सम्बन्धी (इन्द्राय) परमैश्वर्याय (विष्णुः) प्राप्तविद्यः (सुकृते) धर्मात्मने (सुकृत्तरः) अतिशयेन सुष्ठु करोति यः (वेधाः) मेधावी (अजिन्वत्) जिन्वेत् (त्रिसधस्थः) त्रिषु यः कर्मोपासनाज्ञानेषु स्थितः (आर्यम्) सकलशुभगुणकर्मस्वभावेषु वर्त्तमानम् (ऋतस्य) सत्यस्य (भागे) सेवने (यजमानम्) विद्यादातारम् (आ) (अभजत्) सेवेत ॥ ५ ॥
भावार्थभाषाः - ये विद्वत्प्रियाः कृतज्ञाः सुकृतिनः सर्वविद्याविदः सत्यधर्मविद्याप्रापकत्वेन सर्वान् जनान् सुखयन्ति तेऽखिलसुखभाजो जायन्ते ॥ ५ ॥अस्मिन् सूक्ते विद्वदध्यापकाऽध्येतृगुणवर्णनादेतदर्थस्य पूर्वसूक्तार्थेन सह सङ्गतिर्वेद्या ॥इति षट्पञ्चाशदुत्तरं शततमं सूक्तं षड्विंशो वर्ग एकविंशोऽनुवाकश्च समाप्तः ॥
0 बार पढ़ा गया

डॉ. तुलसी राम

पदार्थान्वयभाषाः - Vishnu, generous and divine lord of knowledge, friend of all, brilliant hero of action, better and ever more blissful doer, established in the threefold virtue of knowledge, action and worship, goes forward to join Indra, lord ruler of the world, who does good to all, and, in the direction of truth and rectitude, protects and promotes men of virtue, culture and creativity, and with all help blesses the yajamana in the performance of his acts of love and non-violence for peace and progress.
0 बार पढ़ा गया

आचार्य धर्मदेव विद्या मार्तण्ड

The chapter on teacher-student relationship still continues.

अन्वय:

The divine enlightened persons are indeed well-versed in all branches of the sciences. Such persons perform good deeds for the welfare of a pious person. They also have good relations with all righteous persons and are genius, and well entrenched in three-tier device of knowledge, action and devotion. Such teachers, firmly establish a student in learning, who is of noble merits, actions and temperament. Such a pupil gives knowledge and pleases all with his wisdom and education and enjoys perfect happiness.

भावार्थभाषाः - Those persons enjoy all kinds of happiness, who are lovers of the learned, grateful, pious and expert in all sciences. Such men make all happy by conveying to them the message of truth, Vidya (wisdom) and Dharma (righteousness).
0 बार पढ़ा गया

माता सविता जोशी

(यह अनुवाद स्वामी दयानन्द सरस्वती जी के आधार पर किया गया है।)
भावार्थभाषाः - जे विद्वानांना प्रिय, कृतज्ञ चांगली कृती करणारे, सर्वविद्यावेत्ते, सत्य धर्म विद्या प्राप्त करून देतात व सर्व लोकांना सुखी करतात, ते संपूर्ण सुख भोगणारे असतात. ॥ ५ ॥