वांछित मन्त्र चुनें

इ॒हेह॒ यद्वां॑ सम॒ना प॑पृ॒क्षे सेयम॒स्मे सु॑म॒तिर्वा॑जरत्ना। उ॑रु॒ष्यतं॑ जरि॒तारं॑ यु॒वं ह॑ श्रि॒तः कामो॑ नासत्या युव॒द्रिक् ॥

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

इहऽइह । यत् । वाम् । समना । पपृक्षे । सा । इयम् । अस्मे । इति । सुऽमति: । वाजऽरत्ना ॥ उरुष्यतम् । जरितारम् । युवम् । ह । श्रित: । काम: । नासत्या । युवद्रिक् ॥१४३.७॥

अथर्ववेद » काण्ड:20» सूक्त:143» पर्यायः:0» मन्त्र:7


बार पढ़ा गया

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी

१-७ ९ राजा और मन्त्री के कर्तव्य का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (वाजरत्ना) हे ज्ञान और धन रखनेवाले दोनों ! [राजा और मन्त्री] (इहेह) यहाँ [राज्य में] ही (यत्) जो (सुमतिः) सुमति [उत्तम बुद्धि] (समना) एक से मनवाले (वाम्) तुम दोनों को (पपृक्षे) छूती है, (सा इयम्) वही [सुमति] (अस्मे) हममें [होवे]। (नासत्या) हे सदा सत्य स्वभाववाले ! [धर्मात्माओ] (युवम्) तुम दोनों (ह) ही (जरितारम्) गुणों की व्याख्या करनेवाले की (उरुष्यतम्) रक्षा करो, (श्रितः) [तुम्हारा] आश्रय लिये हुए (कामः) मेरा मनोरथ (युवद्रिक्) तुम दोनों की ओर देखनेवाला है ॥७॥
भावार्थभाषाः - राजा और मन्त्री अपनी हितकारिणी बुद्धि का राज्य में विस्तार करके प्रजा की रक्षा करें ॥७॥
टिप्पणी: यह मन्त्र ऋग्वेद ४।४३।७। में भी है ॥ ७−(इहेह) अस्मिन्नेव राज्ये (यत्) या सुमतिः (वाम्) युवाम् (समना) समान+अन प्राणने-अच्, वा मन ज्ञाने-अच्। समनं समननाद्वा सम्मानाद्वा-निरु० ७।१६। समानमनस्कौ (पपृक्षे) पृची संपर्चने। पृक्ते। संयोजयति (सा) (इयम्) (अस्मे) अस्मासु (सुमतिः) शोभना प्रज्ञा (वाजरत्ना) वाजो बोधी रत्नं धनं च ययोस्तौ। हे ज्ञानेन धनेन च युक्तौ (उरुष्यतम्) उरुष्यति रक्षाकर्मा-निरु० ।२३। रक्षतम् (जरितारम्) स्तोतारं गुणानां व्याख्यातारम् (युवम्) युवाम् (ह) एव (श्रितः) आश्रितः। युवयोराश्रयभूतः (कामः) मनोरथः (नासत्या) म० ४। हे सदा सत्यस्वभावौ। धर्मात्मानौ (युवद्रिक्) दृशिर् प्रेक्षणे-क्विप्, ऋकारस्य रिकारः। युवां पश्यन् ॥