वांछित मन्त्र चुनें

तयो॑र॒हं प॑रि॒नृत्य॑न्त्योरिव॒ न वि जा॑नामि यत॒रा प॒रस्ता॑त्। पुमा॑नेनद्वय॒त्युद्गृ॑णत्ति॒ पुमा॑नेन॒द्वि ज॑भा॒राधि॒ नाके॑ ॥

मन्त्र उच्चारण
पद पाठ

तयो: । अहम् । परिनृत्यन्त्यो:ऽइव । न । वि । जानामि । यतरा । परस्तात् । पुमान् । एनत् । वयति । उत् । गृणत्ति । पुमान् । एनत् । वि । जभार । अधि । नाके ॥७.४३॥

अथर्ववेद » काण्ड:10» सूक्त:7» पर्यायः:0» मन्त्र:43


बार पढ़ा गया

पण्डित क्षेमकरणदास त्रिवेदी

ब्रह्म के स्वरूप के विचार का उपदेश।

पदार्थान्वयभाषाः - (अहम्) मैं (न वि जानामि) कुछ नहीं जानता हूँ−(परिनृत्यन्त्योः इव) इधर-उधर नाचती हुई जैसे, (तयोः) उन दोनों [स्त्रियों] में से (यतरा) कौन सी (परस्तात्) [दूसरी से] परे है। (पुमान्) पुरुष [रक्षक परमेश्वर] (एनत्) इस [तन्त्र] को (वयति) बुनता है और (उत् गृणत्ति) निगल लेता है, (पुमान्) पुरुष ने (एनत्) इसको (नाके अधि) आकाश के भीतर (वि जभार) फैलाया था ॥४३॥
भावार्थभाषाः - मनुष्य को यह नहीं जान पड़ता कि कालचक्र में दिन और रात्रि में से कौन सा पहिले है। परमेश्वर ही इनको बनाता बिगाड़ता है और उसी ने सृष्टि की आदि में इन्हें प्रकट किया था ॥४३॥
टिप्पणी: ४३−(तयोः) युवत्योर्मध्ये (अहम्) (परिनृत्यन्त्योः) परितश्चेष्टायमानयोः (इव) यथा (न) निषेधे (वि) विशेषेण (जानामि) (यतरा) कतरा (परस्तात्) अग्रे वर्तमाना (पुमान्) अ० १।८।१। पा रक्षणे−डुमसुन्। रक्षकः। पुरुषः। आदिपुरुषः (एनत्) (तन्त्रम्) (वयति) तन्तुवत् संतनोति (उत्) बन्धने (गृणत्ति) गॄ निगरणे, छान्दसं रूपम्। गिरति। निगरति। भक्षयति (पुमान्) (एनत्) (वि जभार) विहृतवान्। विस्तारितवान् (अधि) (नाके) अ० १।९।२। पिनाकादयश्च। उ० ४।१५। णीञ् प्रापणे आकप्रत्ययः, टि-लोपः। नाक आदित्यो भवति नेता रसानां नेता भासां ज्योतिषां प्रणयः, अथ द्यौः निरु० २।१४। आकाशे ॥